Η επιστροφή της Ανατολικής Ευρώπης στον αυταρχισμό

Η πρωθυπουργός της Πολωνίας Μπεάτα Σίντλο και ο ούγγρος ομόλογός της σφίγγουν τα χέρια στη συνάντησή τους στη Βουδαπέστη την περασμένη εβδομάδα. Οι δύο χώρες είναι το υπόδειγμα της «ανελεύθερης δημοκρατίας» στην Ευρώπη. Κι αυτή η διολίσθηση προς τον αυταρχισμό υπονομεύει το μέλλον της Γηραιάς Ηπείρου

Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι αξιοσημείωτο επίτευγμα της σύγχρονης πολιτικής. Το γεγονός ότι ...
... οικοδομήθηκε πάνω σε κοινές αξίες επέτρεψε τη δημιουργία ενός περιβάλλοντος ειρήνης, προόδου και ελευθερίας που άφησε πίσω του τις εθνικές έχθρες έπειτα από δεκαετίες - αν όχι αιώνες - συγκρούσεων. Το πολιτικό ρήγμα, όμως, ανάμεσα στα δυτικά και τα ανατολικά μέλη της ΕΕ μαζί με την επανεμφάνιση του εθνικισμού σε όλη την ήπειρο θέτουν αυτές τις αξίες - και επομένως και το μέλλον της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης - σε σκληρή δοκιμασία.

Στην Ανατολική Ευρώπη η δημοκρατία έχει γίνει ανησυχητικά ανελεύθερη. Τον δρόμο άνοιξε η Ουγγαρία του Βίκτορ Ορμπαν πριν από έξι χρόνια. Τώρα ακολουθεί τον ίδιο δρόμο η Πολωνία, όπου το κυβερνών κόμμα του Ζάροσλαφ Κατσίνσκι επιχειρεί να ελέγξει τη δημόσια τηλεόραση, τη δημόσια διοίκηση και το Συνταγματικό Δικαστήριο. Η ΕΕ αποφάσισε να ξεκινήσει επίσημη έρευνα για πιθανή παραβίαση των κανόνων του κράτους δικαίου.

Αυτή η διολίσθηση προς τον αυταρχισμό στην Ανατολική Ευρώπη συνοδεύτηκε από ανοικτή αψήφηση των ποσοστώσεων για την κατανομή των προσφύγων. Την ίδια ώρα, η Γερμανία υποδεχόταν περισσότερους από ένα εκατομμύριο πρόσφυγες μόνο τον περασμένο χρόνο. Αυτό το ρήγμα αντανακλά μια βασική απόκλιση στον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουν οι δυο πλευρές την Ιστορία. 

Η φωτισμένη προσέγγιση της Γερμανίας σε θέματα όπως η μετανάστευση και τα ατομικά δικαιώματα μαρτυρά μια κατηγορηματική απόρριψη των πράξεών της στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Από την άλλη πλευρά και όπως έχει δείξει ο ιστορικός του Πανεπιστημίου Γέιλ, Τίμοθι Σνάιντερ, οι κοινωνίες στη «ματωμένη γη» ανάμεσα στο Βερολίνο και τη Μόσχα συνεργάστηκαν σε πολλές περιπτώσεις με τους Ναζί. Και σήμερα δεν διακατέχονται από το ίδιο αίσθημα ενοχής που διακατέχεται η Γερμανία.

Ένας λόγος είναι ότι οι Ανατολικοευρωπαίοι δεν έχουν αποικιοκρατικό παρελθόν. Το αποπαίδι της αποικιοκρατίας - η μετανάστευση - είναι επομένως ένα πρόβλημα που πρέπει να αντιμετωπίσουν αυτοί που το προκάλεσαν: οι παλιές αποικιοκρατικές δυνάμεις. Οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης - ανασφαλείς νεοεισελθούσες στην εύθραυστη οικονομική πρόοδο που τους προσέφερε η ένταξη στην ΕΕ - πιστεύουν ότι δεν έχουν καμία υποχρέωση σε αυτό το πεδίο.

Αλλά δεν είναι μόνο ότι η Ανατολική Ευρώπη δεν θέλει να υποδεχθεί πρόσφυγες. Είναι και ότι αρνείται να το κάνει επειδή την εκπροσωπεί το δόγμα του Βλάντισλαβ Γκομούλκα ότι «οι χώρες χτίζονται με εθνικά σύνορα, όχι με πολυεθνικά». 

Αυτή η στάση οφείλεται μερικώς επίσης στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο: πρώτα το Ολοκαύτωμα και στη συνέχεια οι μεταπολεμικές εθνοκαθάρσεις με περισσότερα από 30 εκατομμύρια θύματα, μεταξύ των οποίων και σχεδόν όλοι οι Γερμανοί της περιοχής, ενίσχυσαν την αποστροφή προς την πολυεθνικότητα. Πράγματι, πολυεθνικά κράτη όπως η Τσεχοσλοβακία και η Γιουγκοσλαβία διαλύθηκαν όταν κατέπεσαν οι δικτατορίες που τα κρατούσαν ενωμένα.

Η ιστορική μνήμη δεν πεθαίνει εύκολα. Οι Πολωνοί και οι υπόλοιποι Ανατολικοευρωπαίοι που εντάχθηκαν στο σοβιετικό καθεστώς το 1945 δεν μπορούν να συγχωρέσουν τη Δυτική Ευρώπη για το γεγονός ότι τους θυσίασε στον Στάλιν με τη συμφωνία της Γιάλτας. Ούτε θεωρούν ότι η απελευθέρωσή τους από τον ολοκληρωτισμό ήταν επίτευγμα της Δυτικής Ευρώπης. Οι Ανατολικοευρωπαίοι ευγνωμονούν άλλον: ο ουγγροεβραίος νομπελίστας Ιμρε Κέρτες εξέφρασε πολλούς στην περιοχή όταν παραδέχθηκε την αδυναμία του να απαλλαγεί από τη συναισθηματική του πρόσδεση με τις Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες τον απελευθέρωσαν από το Μπούχενβαλντ και αργότερα τον βοήθησαν να απελευθερώσει την Ουγγαρία από τον σοβιετικό κομμουνισμό.

Στην Ανατολική Ευρώπη η αναβίωση του αυταρχισμού - ο οποίος κυριαρχούσε στην περιοχή και πριν από την κομμουνιστική εποχή - τροφοδοτείται από έναν εδραιωμένο φόβο ότι μπορεί να γίνει σάντουιτς ανάμεσα στη Γερμανία και τη Ρωσία. Για την πολωνική Δεξιά τα θεμέλια της νέας Πολωνίας δεν μπήκαν από το κίνημα Αλληλεγγύη που αγωνίστηκε για την ελευθερία τη δεκαετία του 1980. Είχαν μπει στην ηρωική μάχη των Πολωνών εναντίον των Ασιατών μπολσεβίκων από τη μια και τις γερμανικές ορδές από την άλλη στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. 

Όπως το έθεσε ο Πολωνός υπουργός Εξωτερικών Βίτολντ Βατσικόφσκι, «η Ευρώπη των ποδηλατών και των χορτοφάγων» με την αφελή κουλτούρα της πολιτικής ορθότητας και του φιλελευθερισμού αντιπροσωπεύει απειλή, όχι παράδειγμα προς μίμηση.

Να γιατί ο πολωνός υπουργός Δικαιοσύνης μίλησε για ναζιστική κατοχή όταν ο γερμανός επίτροπος για την Ψηφιακή Οικονομία και την Κοινωνία Γκίντερ Ετινγκερ απείλησε την πολωνική κυβέρνηση με επιτήρηση. Και ο ίδιος ο Κατσίνσκι απέρριψε την απειλή «ειδικά επειδή προερχόταν από τους Γερμανούς». Αυτή η στάση συνιστά μια τεράστια αλλαγή σε σχέση με τα τελευταία χρόνια, όταν η Πολωνία ήταν υπόδειγμα της διεύρυνσης της ΕΕ στην Ανατολική Ευρώπη. Εάν η Πολωνία τεθεί επικεφαλής ενός άξονα απείθαρχων κρατών- μελών, η ικανότητα της ΕΕ να προστατεύει τα ατομικά δικαιώματα εντός των συνόρων της, πολλώ δε μάλλον έξω από αυτά, θα υπονομευτεί.

Η Ευρώπη είναι μια ήπειρος χορτασμένη από Ιστορία αλλά και μια ήπειρος που την κυνηγά το φάντασμα της επανάληψης. Η μνήμη του παρελθόντος, όμως, θα έπρεπε να οδηγεί την Ανατολική Ευρώπη, όχι να τη φυλακίζει. Γιατί το παρελθόν είναι προειδοποίηση, όχι προορισμός.

Ο Σλόμο Μπεν Αμι είναι πρώην υπουργός Εξωτερικών του Ισραήλ και συγγραφέας του βιβλίου «Ουλές από τον πόλεμο, τραύματα από την ειρήνη: Η αραβοϊσραηλινή τραγωδία».

Πηγή: ΤΑ ΝΕΑ