Η Ντόρα Μπακογιάννη για τον Ελευθέριο Βενιζέλο

Η χθεσινή ομιλία της προέδρου της Δημοκρατικής Συμμαχίας κ. Ντόρας Μπακογιάννη για το πολιτειακό-νομοθετικό έργο του Ελευθερίου Βενιζέλου, που εκφωνήθηκε σε εκδήλωση για το θέμα του περιοδικού 'Ιστορία Εικονογραφημένη'.

Κυρίες και Κύριοι,

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος είναι αναμφισβήτητα η μεγαλύτερη πολιτική φυσιογνωμία της

νεωτέρας Ελλάδος. Αλλά, τόσο η πολιτική του διαδρομή όσο και η μετέπειτα αξιολόγησή του από τους ειδικούς και την κοινή γνώμη, χαρακτηρίστηκε από μοναδικές ιδιομορφίες, που παρατηρούνται μέχρι και σήμερα.

Ιδιομορφία πρώτη:

Όπως ο Καποδίστριας, υπήρξε ένας πολιτικός άνδρας της σύγχρονης Ελλάδας του οποίου η ενεργός πολιτική δράση, περιλαμβανομένων των πολιτειακών, συνταγματικών κλπ αντιλήψεων, ξεκίνησε, αλλά και διαμορφώθηκε σε πολιτική σκέψη και πρακτική, εκτός της ελληνικής πολιτικής σκηνής – και συγκεκριμένα στην Κρήτη.

Η νομική του Παιδεία ...

τον έκανε έναν εξαίρετο εκπρόσωπο της μαχόμενης δικηγορίας στην Κρήτη. Εχει ορθώς γραφεί από την Λιλή Μακράκη ότι «ασφαλώς δεν ήταν ο ενστικτώδης άνθρωπος με τις στιγμιαίες και εμπειρικές αντιδράσεις, αλλά σαφώς ο άνθρωπος που συνδύαζε την θεωρία με την πρακτική». Αυτό, συνεχίζει η Μακράκη, καταδεικνύεται από την μελέτη των προτάσεών του στις Επιτροπές Σύνταξης των Κρητικών Συνταγμάτων των ετών 1899 και 1907 και στη νομοθετική του δουλειά των ετών 1899 και 1901 ως υπουργού Δικαιοσύνης της Κρητικής Πολιτείας. Οι συνταγματικές πρόνοιες που είχε κατά νου στην Κρήτη φέρουν αναμφίβολα το ίδιο ιδεολογικό στίγμα που χαρακτήρισε αργότερα – και στην Ελλάδα – το συνταγματικό αλλά και το εν γένει νομοθετικό του έργο.

Ο Βενιζέλος δεν διαμορφώθηκε πολιτικά εδώ. Εκλήθη από τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο να έρθει ως αυτό που ήταν: ένας ήδη ολοκληρωμένος πολιτικός νους – και με ήδη αναγνωρίσιμη πολιτική πορεία. Είχε, άλλωστε, περάσει τα 47 όταν άρχισε την πολιτική πορεία του στην Ελλάδα.

Ιδιομορφία δεύτερη:

O «ξυπόλητος» φιλελεύθερος. Ο φιλελεύθερος δηλαδή με τα αναθεωρητικά, μεταρρυθμιστικά εκ φύσεως, αντανακλαστικά που απέφευγε τη δομική αντιπαράθεση μέχρι που του επεβάλλετο.

Πολλά έχουν γραφτεί για την στάση του το 1910 και για την απόρριψη μιας Συντακτικής Εθνοσυνέλευσης, παρόλο που μια τέτοια ακριβώς Συνέλευση ζήτησε ένα μεγάλο μέρος του Συνδέσμου, αλλά και του λαού της πρωτεύουσας.

Ο Βενιζέλος έκανε τότε το λάθος – βασιζόμενος στο αναγκαστικά προσωρινό γεγονός της θετικής παρουσίας του βασιλέως Γεωργίου του Α’, με τον οποίο δημιούργησε μια διαλεκτική σχέση σε εποικοδομητική για την χώρα κατεύθυνση, να πιστέψει ότι το δίπολο «Βασιλέας – Κοινοβούλιο» και – κατ’ επέκταση – «Βασιλέας – Πρωθυπουργός», θα μπορούσε να λειτουργήσει και στο μέλλον, όπως λειτούργησε μεταξύ του ιδίου και του Βασιλέως Γεωργίου. Η εντός όχι μακρού χρόνου συνέχεια, με την ανάρρηση του Κωνσταντίνου στον θρόνο, ανέτρεψε την πεποίθησή του αυτή με τον πιο δραματικό τρόπο και τον οδήγησε σε μια ρήξη την οποία ασφαλώς δεν επιθυμούσε αλλά και που θα ήταν σχεδόν αδύνατον να αποφύγει, δεδομένων των συνθηκών. Ο εθνικός διχασμός του επεβλήθη λόγω των αντισυνταγματικών ενεργειών του άνακτα, δεν τον προκάλεσε ο ίδιος. Πενήντα χρόνια αργότερα, το 1965, οι συνταγματικές ασάφειες θα είχαν και πάλι τραγικά για το έθνος αποτελέσματα.

Ιδιομορφία Τρίτη:

Ενώ ήταν εκ πεποιθήσεως κοινοβουλευτικός και φιλελεύθερος, δεν κατάφερε να σεβαστεί πάντα τις δύο του αυτές αρετές, είτε από κόπωση, είτε από την ισχύ της φοράς των γεγονότων, από το «κλίμα» και τα γεγονότα της πολωμένης εκείνης εποχής, δηλαδή.

Αναμφιβόλως διέφερε από τον Τρικούπη. Ο Τρικούπης ήταν ξεκάθαρα και αποκλειστικά κοινοβουλευτικός, μιαν αρετή για την οποία, σε συνδυασμό με την αφοσίωσή του στον αστικό εκσυγχρονισμό και τις υποδομές, θα τιμάται πάντα.

Ως προς τον Βενιζέλο, θα έλεγα ότι προσλαμβάνει κανείς περισσότερο την χαρισματική πρωτογενή του ισχύ και ικανότητα ως κύριο χαρακτηριστικό του.

Όνειρό του και αγώνας του ήταν ασφαλώς μια λειτουργική δημοκρατική χώρα με βασιλέα που σέβεται το Σύνταγμα και με αρμονική συνύπαρξη των συνιστωσών του πολιτεύματος. Χωρίς δική του ευθύνη η αρχή αυτή παραβιάστηκε και – μέσα σε μη ομαλό καθεστώς και με τις διχαστικές εξελίξεις- δεν κατόρθωσε πάντα και ο ίδιος να ανέλθει υπεράνω των διχαστικών καταστάσεων της εποχής. «Βουλή των Λαζάρων», καταδιώξεις και εκτοπισμός φιλοβασιλικών και, το αποκορύφωμα, η στήριξη του κινήματος του 1935, προϊόν ασφαλώς μιας χαλάρωσης των αξιών του από τις κοπώσεις του διχασμού και τις αμφισβητήσεις της πλέον ταραχώδους 20ετίας της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.

Ιδιομορφία τέταρτη:

Η ιστορική πορεία του Βενιζέλου ως αποτυπώματος στην συνείδηση του έθνους. Εδώ παρατηρήθηκε το πραγματικά μοναδικό γεγονός της εξέλιξής του από ένα κατ’ εξοχήν διχαστικό πρόσωπο, από την προσωπικότητα που οι μισοί λάτρεψαν με πάθος και οι άλλοι μισοί μίσησαν με ακόμα μεγαλύτερο πάθος, στην γενικευμένη αποδοχή (ιδίως μετά το 1980) που μερικές φορές, όπως όλες οι γενικευμένες αποδοχές και εξιδανικεύσεις, έχει κι αυτή τους κινδύνους της.

Ιδιομορφία Πέμπτη:

Ενώ ο Βενιζέλος υπήρξε η μεγαλύτερη ελληνική πολιτική προσωπικότητα η βιβλιογραφία γι’ αυτόν ούτε ιδιαίτερα πλούσια, ούτε σφαιρική υπήρξε και είναι. Θα την χαρακτήριζα μάλιστα, ιδίως την ξενόγλωσση, ιδιαίτερα φτωχή.

Ύμνοι και κατηγορίες κυριαρχούσαν στη βιβλιογραφία μια γενιά πίσω. Και η ψύχραιμη αποτίμηση, ιδίως η συνολική αποτίμηση, εμφανίζεται σπάνια και σποραδικά.

Κυρίες και κύριοι,

Οι πέντε αυτές ιδιομορφίες που εντοπίζω ως πολιτικός, και ασφαλώς όχι ως συνταγματολόγος, επηρέασαν τόσο την πολιτειακή δράση όσο και την αποτίμηση της πολιτειακής δράσης του Ελευθέριου Βενιζέλου.

Το αποτύπωμά του το θεωρώ και εγώ συνολικά- και δεδομένων μάλιστα των συνθηκών – ασφαλώς φιλελεύθερο και εντασσόμενο σαφώς εντός των πλαισίων του αστικού εκσυγχρονισμού.

Θεωρώ άκρως σημαντικό το γεγονός – και θα μου επιτρέψετε να αναφερθώ εν τάχει και εγώ σε αυτό – ότι το πολιτειακό αποτύπωμα του Ελευθέριου Βενιζέλου βρίσκεται σε άρρηκτη λειτουργική σχέση με το νομοθετικό του αποτύπωμα.

Είχα πάντοτε την αίσθηση ότι, στον νου του Βενιζέλου, το Σύνταγμα προτρέπει, εντάσσει ή ενθαρρύνει συγκεκριμένες νομοθετικές πρωτοβουλίες και ότι τα δύο ήταν μέσα του αρρήκτως συνδεδεμένα.

Το Πολιτειακό και νομοθετικό του έργο έχουν για μένα μια κοινή πηγή και μια κοινή πολιτικό – ιδεολογική αφετηρία: την φιλελεύθερη αντίληψη. Μια φιλελεύθερη αντίληψη η οποία, αναλόγως των περιστάσεων, προσλαμβάνει πότε μια συντηρητική και πότε μια σοσιαλδημοκρατική χροιά.

Στην αναθεώρηση του 1911, για παράδειγμα, η αναβάθμιση της Βουλής και της Δικαιοσύνης, η εισαγωγή του ασυμβίβαστου για κατηγορίες πολιτικών όπως οι στρατιωτικοί, το εκλέγεσθαι από τα 25 χρόνια, η κατοχύρωση της προσωπικής ασφάλειας και του ασύλου κατοικίας κλπ εκφράζουν τον έμφυτο φιλελευθερισμό του Βενιζέλου. Απ’ την άλλη μεριά, η εισαγωγή της δωρεάν πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης ως δικαιώματος, η δυνατότητα απαλλοτρίωσης για κάθε λόγο δημοσίου συμφέροντος, η φορολογική ισότητα κλπ αναδύουν έναν έντονα κοινωνικό χαρακτήρα, όχι βέβαια άσχετο με τις εξελίξεις και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Οι νομοθετικές πρωτοβουλίες ξεκινούν δε ως φυσική συνέχεια, ως άμεση και λειτουργικά συνδεδεμένη όμως συνέχεια, θα έλεγα, ευθύς μετά: έτσι ήδη από την περίοδο 1911 – 1915 έχουμε:

- Εργατική νομοθεσία που ξεκινά περίπου από το μηδέν

- Νόμο για την υγιεινή και την ασφάλεια στους χώρους εργασίας, τον 346 του 1914, για επίβλεψη της δημόσιας υγείας.

- Τον 4029 του 1912 για τους ειδικούς όρους απασχόλησης γυναικών και ανηλίκων παιδιών.

- Τον 3974 του 1911 για την εκδίκαση εργατικών διαφορών

- Την θέσπιση αποζημιώσεων για εργατικά ατυχήματα.

- Την ίδρυση επιθεωρήσεων εργασίας.

Έχουμε διοικητική ανασύνταξη και εισαγωγή των οικονομικών-αναπτυξιακών λειτουργιών του κράτους. Το κράτος ως μοχλό ανάπτυξης.

- Όγδοο υπουργείο το Εθνικής Οικονομίας, με πολύπλευρο αναπτυξιακό ρόλο, αφού ξεκίνησε ως «Γεωργίας, Εμπορίου και Βιομηχανίας» ήδη από το 1911

- Ανάπτυξη των συγκοινωνιών, νομικό πλαίσιο τηλεπικοινωνιών (το 1914 ήδη ιδρύεται υπουργείο Συγκοινωνιών)

- Πολεοδομία και χρήσεις γης

- Θέσπιση της οριζόντιας ιδιοκτησίας

- Νέοι οργανισμοί υπουργείων

- Εκσυγχρονισμός νομαρχειών, εφορειών, τελωνείων.

- Ίδρυση Στατιστικής υπηρεσίας

Μέτρα θεσμικά που ο ίδιος θεωρούσε ισοδύναμα της αναθεώρησης του 1911, ήταν ο νέος Κώδικας Δήμων και Κοινοτήτων, και η εισαγωγή της μονιμότητας των δημοσίων υπαλλήλων.

Στην πράξη, βεβαίως, πολλά απ’ αυτά, ιδίως η εργατική νομοθεσία, εφαρμόστηκαν πλημμελώς. Η εργασία τις Κυριακές και η εργασία γυναικών και παιδιών π.χ. συνεχίστηκε γιατί ούτε οι εποπτικοί μηχανισμοί ήταν επαρκείς, ούτε οι κοινωνικές συνθήκες ώριμες για τον σεβασμό του νόμου σε τέτοια κοινωνικώς ευαίσθητα θέματα.

Την περίοδο 1917-1920 βλέπουμε μια συντηρητική στροφή του Βενιζέλου. Ο νόμος 2111 του 1920 κυρίως (περί αδικημάτων και της ελευθερίας της εργασίας) άλλα και άλλες ρυθμίσεις περιόριζαν το δικαίωμα της συνδικαλιστικής δράσης μέσα σ’ ένα κλίμα, υπερβολικής μεν αλλά όχι εντελώς αβάσιμης, φοβίας κοινωνικών ταραχών που το δημιουργούσε η μακρά πολεμική εμπλοκή της χώρας και η προηγηθείσα Οκτωβριανή Επανάσταση στην Ρωσία.

Κυρίες και κύριοι,

Η τελευταία περίοδος του Βενιζέλου (1928-1932) οδηγεί σε αποκορύφωση τόσο το εκσυγχρονιστικό, φιλελεύθερο και σοσιαλδημοκρατικό, του προφίλ, όσο και τον συντηρητισμό του Βενιζέλου, με την θέσπιση του ιδιωνύμου, τους περιορισμούς στην Ελευθερία του Τύπου κλπ.

Αλλά πόσο και τι εκσυγχρονιστικό έργο παρήχθη!

- Η Ίδρυση του Συμβουλίου Επικρατείας και της Ακαδημίας Αθηνών, της Τραπέζης της Ελλάδος και της Αγροτικής Τραπέζης.

- Η πρωτοποριακή – και για πρώτη φορά ολοκληρωμένη – πολιτική Υγείας, με τα δεκάδες νέα νοσοκομεία, υγειονομικά κέντρα, ειδικές πολιτικές κατά συγκεκριμένων ασθενειών κλπ

- Η Ίδρυση Αστυνομίας

- Το τεράστιο έργο στην Παιδεία, τόσο ως προς το περιεχόμενο, όσο και με το γιγάντιο πρόγραμμα ανέγερσης 3657 σχολείων, δύο φορές περισσότερα απ’ ό,τι όλον τον προηγηθέντα αιώνα.

- Η εκτεταμένη οδοποιία, η Ύδρευση (ΟΥΛΕΝ), ο εξηλεκτρισμός (Power), η εξυγίανση των πεδιάδων και ο διπλασιασμός των καλλιεργήσιμων εκτάσεων.

- Η αποκατάσταση των προσφύγων (όχι όλων δυστυχώς)

Κυρίες και Κύριοι,

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ήταν μια προσωπικότητα χαρισματική.

- Φιλελεύθερος, αλλά και κάποτε (κυρίως όταν τον ανάγκαζαν οι περιστάσεις πιεστικά) κάπως αυταρχικός, όπως το 1917 και μετά με το ιδιώνυμο. Και, τέλος, με την αποδοχή του κινήματος του 1935.

- Ριζοσπαστικά αναμορφωτής, τόσο πολιτειακά, όσο και με εκατοντάδες νόμους, μέτρα και πολιτικές που έφεραν πάντα τη δική του σφραγίδα.

- Με ενιαία αντίληψη του πολιτειακού και του νομοθετικού έργου ως λειτουργικά πλήρως συνδεομένων.

Ξεκίνησε εκτός κυρίως Ελλάδος, όπως είπα και στην αρχή, για να την οδηγήσει στον διπλασιασμό και τον φιλελεύθερο εκσυγχρονισμό.

Αγαπήθηκε και μισήθηκε όσο κανένας άλλος.

Το έργο του κατά μεγάλο μέρος παραμένει και εμπνέει αλλά και εν μέρει (όπως η Μεγάλη Ιδέα) ακυρώθηκε. Το βήμα που έκανε μπροστά μαζί του η Ελλάδα πάντως ήταν γιγάντιο και ανεπανάληπτο.

Το κυριότερο όμως, κυρίες και κύριοι, είναι το γεγονός ότι η ιστορία και η συνείδηση του έθνους έβγαλε τον Ελευθέριο Βενιζέλο από το πλαίσιο του διχασμού και τον αποδέχεται πια, ως την μεγαλύτερη (και γενικής αποδοχής) πολιτική μορφή της νεώτερης Ελλάδας.

Η ευρύτατη γενική του μόρφωση και οι ιδεολογικές του πεποιθήσεις, που ήταν σαφώς φιλελεύθερες, εξέφραζαν τις απαιτήσεις της ανερχόμενης τότε αστικής τάξης που αξίωνε ασφάλεια δικαίου και ένα διττό πρόγραμμα: εσωτερικό εκσυγχρονισμό, αφενός, εθνική «δικαίωση» και επέκταση στο εξωτερικό αφετέρου.