Προϊστορία του φιλελευθερισμού

Κατά το μεσαίωνα στην Ευρώπη επικρατούσε ο Μερκαντιλισμός (εμποροκρατία). Η Δυτική Ευρώπη ήταν διαιρεμένη σε μικρά κρατίδια, τα φέουδα. Κάθε φεουδάρχης όφειλε να διατηρεί μόνιμο στρατό για να είναι ασφαλής από τους άλλους φεουδάρχες. Οι τεράστιες δαπάνες συντηρήσεως θα έπρεπε να εξευρεθούν μόνο με τη φορολογία των υπηκόων, οι οποίοι θα έπρεπε να είναι αρκετά πλούσιοι για να έχουν φορολογική ικανότητα. Τέθηκε λοιπόν το ερώτημα: «πώς είναι δυνατόν ένας λαός να είναι πλούσιος;» Πλούσιος θεωρείτο οποίος είχε πολλά χρήματα. Άρα ένας λαός, για να γίνει πλούσιος, θα έπρεπε να φροντίζει ώστε οι εξαγωγές των εμπορευμά­των του να υπερβαίνουν τις εισαγωγές, οπότε θα εισάγεται περισσότερο χρήμα και θα εξάγεται λιγότερο. To Κράτος συνεπώς έπρεπε να λάβει διάφορα προστατευτικά μέτρα, να εμποδίζει δηλαδή την εξαγωγή πρώτων υλών και να ενισχύει την εξαγωγή ετοίμων προϊόντων. To σύστημα αυτό ονομάσθηκε Εμποροκρατικό και oi οπαδοί του Εμποροκράτες. Κατά την εποχή αυτή εμφανίζεται για πρώτη φορά το 'Εμπορικό Ισοζύγιο, το όποιο θα πρέπει να είναι πάντοτε ενεργητικό, να παρουσιάζει δηλαδή ενεργητικό υπόλοιπο καί ποτέ παθητικό.

Eν τω μεταξύ είχε ωριμάσει ή ιδέα της Εθνικής ενότητας των πόλεων και ιδρύθηκαν μεγάλα Κράτη παρά τις αντιδράσεις των ηγεμόνων, όπως η Πορτογαλία, ή Γαλλία, ή Ισπανία, ή 'Αγγλία, ή Αυστρία και αργότερα ή Γερμανία, ή 'Ολλανδία και ή Ιταλία. Στις χώρες αυτές εφαρμόσθηκε για πρώτη φορά το εμποροκρατικό σύστημα και μάλιστα στη Γαλλία το 17ο αιώνα από τον Colbert, υπουργό των Οικονομικών του Λουδοβίκου ΙΔ', από το όνομα του οποίου ονομάσθηκε και ολόκληρο το σύστημα Colbertisme (Κολμπερτισμός). 'O Colbert διαχειρίσθηκε τα οικονομικά του Κρά­τους για πολύ καιρό, συνετέλεσε πολύ στην ανάπτυ­ξη του εμπορίου και τη βιομηχανίας της Γαλλίας και υπήρξε ó γνησιότερος αντιπρόσωπος του 'Εμπορο­κρατικού συστήματος. 'O Colbert πίστευε ότι η βιο­μηχανία αναπτύσσεται μόνο με την επέμβαση του Κράτους, το όποιο οφείλει να παίρνει διάφορα προ­στατευτικά μέτρα.

To σύστημα αυτό ακολούθησε στην 'Αγγλία ò Cromwell (Κρόμβελ), πού προστάτευσε την εμπορική ναυτιλία. 'Αλλά δεν άργησε να βρει μιμητές και στην Ισπανία, Πορτογαλία, Γερμανία 'Ολλανδία και Ιταλία.

ΟΙ ΦΥΣΙΟΚΡΑΤΕΣ ( H λέξη φυσιοκρατισμός (Physiocratie) αποτελείται από δύο ελληνικές λέξεις, που σημαίνουν «Το Κράτος της φύσεως». )

Από τα μέσα του 18ου αιώνα άρχισαν να εμφανίζονται οι φυσιοκράτες, οι όποιοι για πρώτη φορά ασχολήθηκαν συστηματικά με την εξέταση των οικονομικών προβλημάτων και ίδρυσαν ιδιαίτερη Σχολή, τη Φυσιοκρατική.

Oι φυσιοκράτες σε αντίθεση προς τους Εμποροκράτες κατά τη διδασκαλία του Αριστοτέλη υποστήριζαν ότι ο πλούτος μιας χώρας δεν εξαρτάται από τη συγκέντρωση χρήματος αλλά από τη συγκέντρωση αγαθών. Δίδασκαν ότι το χρήμα είναι μέσο για την απόκτηση αγαθών και όχι ο πραγματικός πλούτος. Εάν έχουν άφθονο χρήμα όλοι οι άνθρωποι μιας χώρας, ποιος θα εργασθεί για την παραγωγή των αγαθών;

Ή θεωρία των φυσιοκρατών δεν περιορίζεται στα όρια της οικονομίας μιας χώρας αλλά επεκτείνεται και πέρα από αυτές, είναι ολόκληρη κοσμοθεωρία. Στηρίζεται δε στις εξής δύο αρχές: α) Στην αρχή της οικονομικής ελευθερίας και, β)Στην αρχή της παραγωγικότητας. Κατά την πρώτη αρχή της οικονομικής ελευθερίας τα πάντα κυβερνάει μια φυσική τάξη (Ordre naturel), πού καθοδηγείται από τη θεία δύναμη. Είναι οι φυσικοί νόμοι, πού ισχύουν σε κάθε τόπο και σε κάθε εποχή. Είναι ανώτεροι από τους ανθρώπινους νόμους (Ordre positif) προς τους οποίους έρχονται σ' αντίθεση και γι' αυτό πρέπει να είναι σεβαστοί. O άνθρωπος με βάση την ατομική ιδιοκτησία και οδηγό το ατομικό του συμφέρον ενεργεί σύμφωνα προς τους φυσικούς νόμους και η ενέργεια του αυτή αποβαίνει πάντοτε προς το συμφέρον της ολότητας. Δεν έχει συνεπώς ανάγκη υποδείξεων και Κρατικών επεμβάσεων, αλλά πρέπει ν' αφεθεί ελεύθερος ν' ακολουθήσει τους φυσικούς νόμους. Από δω προέρχεται και το περίφημο δόγμα των φυσιοκρατών «Laissez faire, laissez passer, le monde va alors ce lui-même» ("Άφησε να κάνει, άφησε να περάσει, τότε ο κόσμος προχωρεί μόνος του).

'Εκτός από την αρχή της οικονομικής ελευθερίας οι φυσιοκράτες ανέ­πτυξαν και την αρχή της παραγωγικότητας κατά την οποία ó πλούτος μιας χώρας βασίζεται στη γεωργία, γιατί μόνο αυτή παράγει και δημιουργεί νέα προϊόντα, ενώ όλες οι άλλες εργασίες των διαφόρων μη γεωργικών επαγ­γελμάτων (βιομηχανία, εμπόριο, συγκοινωνία κ.λπ.) μεταμορφώνουν ή μετα­φέρουν απλώς τα προϊόντα, πού παράγει ή γεωργία.

Δεν μπόρεσαν να παρατηρήσουν οι φυσιοκράτες, ίσως γιατί ό Lavoisier δεν είχε διδάξει ακόμη, ότι τίποτε δε δημιουργείται, τίποτε δε χάνεται στη φύση και ότι ο κόκκος του σιταριού, όταν σπείρετε στη γη, γίνεται στάχυ από τα υλικά του εδάφους και της ατμόσφαιρας, όπως ακριβώς ο φούρναρης με το 'ίδιο σιτάρι κάνει τη ζύμη και στη συνέχεια το ψωμί.

'Ιδρυτής και κεντρική προσωπικότητα της φυσιοκρατικής Σχολής υπήρξε ó Fr. Quesnay, κύριο έργο του οποίου είναι το «Tableau économique»

(Οικονομικός πίνακας, 1755). Άλλοι εκπρόσωποι είναι ο Turgot και ο Mira­beau.

H ΚΛΑΣΣΙΚΗ - H ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗ ΣΧΟΛΗ

Εκείνος πού έβαλε τα θεμέλια της σημερινής οικονομικής επιστήμης είναι ο Άγγλος οικονομολόγος Adam Smith, πρόδρομος και ιδρυτής της Κλασσικής Σχολής, ο όποιος το 1776 δημοσίευσε το περίφημο έργο του με τίτλο «Ή έρευνα για τη φύση και τα αίτια του πλούτου των Εθνών»

Ό Smith δε δέχεται, όπως οι Φυσιοκράτες, τη γεωργία ούτε, όπως οι Εμποροκράτες, το χρήμα ως μόνη πηγή του 'Εθνικού πλούτου, αλλά λέγει ότι ή εργασία όλων των τάξεων είναι εξ ίσου παραγωγική, συνεπώς είναι πηγή πλούτου. "Έτσι ο γεωργός παρά­γει το σιτάρι, ο έμπορος το μεταφέρει με τη βοή­θεια των μέσων συγκοινωνίας από τον τόπο της πα­ραγωγής στον τόπο της ελλείψεως, ο αλευροβιομήχανος το μετασχηματίζει και ο φούρναρης το παραδίδει στις κοινωνικές τάξεις για κατανάλωση. Ο γεωργός, ò κτηνοτρόφος, ο ψαράς, ο μεταλλωρύχος και οι άλλοι επαγ­γελματίες θα ήσαν ανίκανοι για παραγωγή, αν δεν υπήρχαν ή βιομηχανία, το εμπόριο, ή συγκοινωνία και τα ελεύθερα επαγγέλματα. Άρα κάθε εργασία είναι παραγωγική. 'Εκείνο πού πρέπει να προσέξουμε πάρα πολύ, λέγει ο Smith, είναι κυρίως πώς θα κατορθώσουμε να κάνουμε μία εργασία περισσό­τερο παραγωγική. Αυτό επιτυγχάνεται μόνο με τον καταμερισμό της εργα­σίας, στον οποίο αποδίδει όλως ιδιαίτερη σημασία.

O Smith ξεκινώντας από τον καταμερισμό της εργασίας λέγει, ότι απαραίτητη προϋπόθεση του είναι η ανταλλαγή των αγαθών στην αγορά και έτσι εισέρχεται στον προσδιορισμό της αξίας και της τιμής των αγαθών, στον όποιο πρώτος αποδίδει θεμελιώδη σημασία.

Σημαντικό μέρος του έργου του Smith αποτελεί και η διδασκαλία του για το εξωτερικό εμπόριο, την οποία στηρίζει στον καταμερισμό της εργασίας και στην ελεύθερη οικονομική συναλλαγή αποκρούοντας κάθε παρέμβαση του Κράτους. Είναι δηλαδή τόσο ο ίδιος όσο και εκείνοι, πού ακολούθησαν αυτή τη Σχολή οπαδοί του «Laissez faire, laissez passez» γι' αυτό ή κλασσική σχολή ονομάζεται και φιλελεύθερη σχολή.

Ό Smith με το περισπούδαστο έργο του δεν υπήρξε μόνο Ιδρυτής της κλασσικής ή φιλελεύθερης Σχολής αλλά και ιδρυτής της ίδιας της επιστήμης της Οικονομικής, γιατί υπήρξε ο πρώτος οικονομολόγος, πού εξέτασε τα οικονομικά προβλήματα από την καθαρώς επιστημονική τους πλευρά και από

τότε ή οικονομική επιστήμη έγινε διεθνής επιστήμη και πολύ δίκαια ονομά­στηκε πατέρας της Οικονομικής Επιστήμης.

'O κυριότερος συνεχιστής της διδασκαλίας του Adam Smith είναι ο Γάλλος Jean Baptiste Say, ò όποιος ανέλυσε μεθοδικά τις θεωρίες του Smith τις απλούστευσε, τις βελτίωσε, και σε πολλά σημεία ήλθε σ' αντίθεση προς τις θεωρίες του Smith. 'O J.B. Say δε θεωρεί παραγωγική εργασία μόνο τη σωματική, όπως ò Smith, αλλά υποστηρίζει, και πολύ ορθά, ότι και η πνευματική εργασία είναι εξ ίσου παραγωγική.

'O J.B. Say διήρεσε την πολιτική οικονομία σε τρία μέρη, την παραγωγή, τη διανομή καί την κατανάλωση και διαχώρισε την έννοια της αμοιβής του επιχειρηματία (επιχειρηματικό κέρδος) από την έννοια της αμοιβής του κεφαλαιούχου (τόκος)..

Τους λοιπούς διαδόχους του Adam Smith μπορούμε να διαιρέσουμε σε δύο ομάδες, τους απαισιόδοξους (pessimìsmes) και τους αισιόδοξους (opti­mistes).

'Απαισιόδοξοι είναι κυρίως ο Άγγλος κληρικός Thomas Malthus και ο Ολλανδός David Ricardo.

O Thomas Malthus έγινε γνωστός το 1798 όταν δημοσίευσε το έργο του «Η θεωρία περί πληθυσμού». Κατά τη θεωρία αυτή μαύρη και κακή μοίρα περιμένει την ανθρωπότητα, γιατί τα μεν αγαθά αυξάνουν κατ' αριθμητική πρόοδο, δηλ. κατά μία σειρά αριθμών, εκ των οποίων κάθε επόμενος γίνεται από τον προηγού­μενο, αφού προστεθεί ο ίδιος αριθμός (2,4,6,8,10,12 κ.λπ.) ενώ ό πληθυσμός κατά γεωμετρική πρόοδο, Thom. Malthus 1766-1834 δηλ. κατά μία σειρά αριθμών εκ των οποίων κάθε επόμενος γίνεται από τον προηγούμενο, αφού πολλαπλασιασθεί με τον 'ίδιο αριθμό (2,4,8,16,32,64 κ.λπ.). Θα έλθει συνεπώς εποχή, όπου τα αγαθά δε θα είναι ικανά να θρέψουν τον πληθυσμό της γης. Γι' αυτό ο Μάλθος συνι­στά την ηθική αποχή από το γάμο (Μαλθουσιανή αποχή), πράγμα πού ση­μαίνει ότι oi άνθρωποι δεν πρέπει να έρχονται εις γάμου κοινωνία, αν δεν έχουν εξασφαλίσει τα μέσα συντηρήσεως της οικογένειας τους, ν' αρνη­θούν δε τελείως το γάμο, αν ή στιγμή αυτή δεν έλθει ποτέ.

Για να διατυπώσει τη θεωρία του αυτή ο Μάλθους βασίσθηκε στο νόμο της φθινούσης αποδόσεως του εδάφους, στο νόμο δηλαδή κατά τον οποίο ή γεωργική παραγωγή ορισμένης εκτάσεως εδάφους παρουσιάζει φθίνουσα αύξηση με την προσθήκη νέων ποσοτήτων εργασίας και κεφαλαίου και

μάλιστα μέχρις ορισμένου σημείου, πέρα από το όποιο κάθε αύξηση είναι αδύνατη.

H θεωρία του Μάλθου προξένησε μεγάλη εντύπωση κατά την εποχή εκείνη, γιατί προσδιόρισε τις σχέσεις των δύο μεγεθών, του πληθυσμού και των μέσων διατροφής, μεγεθών πού συνδέονται τόσο στενά μεταξύ τους με μαθηματική ακρίβεια. Αποδείχθηκε όμως υπερβολική, γιατί διαπιστώθηκε ότι από ενός περίπου αιώνα μέχρι σήμερα η αύξηση του πληθυσμού αντί να γίνει παράγοντας δυστυχίας και απελπισίας, όπως πίστευε ο Μάλθος, συμβά­δισε με την ταυτόχρονη καλυτέρευση του γενικού επιπέδου της ζωής. Ίσως να μην έλαβε υπόψη του ó Μάλθος τη μεγάλη τεχνική πρόοδο της παραγω­γής, τα λιπάσματα, τα αρδευτικά και αποστραγγιστικά έργα, την τεράστια ανάπτυξη της βιομηχανίας, την αντικατάσταση του άνθρακα και του πετρε­λαίου με το λευκό άνθρακα και την ατομική ενέργεια.

Παρόμοιες τάσεις απαισιοδοξίας προς το Μάλθο δείχνει και ó David Ricardo. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι κατά την εποχή εκείνη ή οικονο­μική κατάσταση των εργατών ήταν άθλια. Ενώ ή τιμή του σίτου ανερχόταν, ol εργατικοί μισθοί ήταν χαμηλοί και υπήρχε μεγάλη ανεργία. 'Επί πλέον oi νόμοι για τους πτωχούς ευνοούσαν την τεμπελιά, γιατί από το 1600 συντηρούνταν οι πτωχοί στην 'Αγγλία με κρατικές επιχορηγήσεις. O Ri­cardo δε θεωρεί σαν κύριο πρόβλημα της οικονομίας την παραγωγή, όπως ó Smith, αλλά τη δίκαιη κατανομή του εισοδήματος μεταξύ των γαιοκτημόνων, των εργατών και των κεφαλαιούχων. 'O Ricardo θωρείται μαθητής καί διάδοχος του Smith, αν και παρουσιάζει πολλές ουσιαστικές διαφορές προς αυτόν.

"Έγινε γνωστός από τις θεωρίες, πού ανέπτυξε περί αξίας, τιμής, εργατικού μισθού και έγγειου προ­σόδου, οι οποίες και σήμερα ακόμη εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται σαν αφετηρία των οικονομολόγων. Γ' αυτό θεωρείται και θεμελιωτής της θεωρητικής Οικονομικής Επιστήμης.

Μεταξύ των αισιόδοξων οικονομολόγων οι κυριό­τεροι είναι ó Αμερικανός Carey (Κάρεϋ) καί ó Γερμανός Thünen (Τούνεν). 'Επειδή ó Carey ζούσε σε μια πλούσια και ακόμη ανεκμετάλλευτη χώρα, τη Βόρεια Αμερική, και βρισκόταν μακριά από τα Αγγλικά βιομηχανικά κέν­τρα, όπου τα μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού δυστυχούσε, ήταν φυσικό να είναι αισιόδοξος. Στο έργο του «Principles of political economy» ('Αρχές Πολιτικής Οικονομίας) διαπιστώνει μια αρμονία των αμοιβαίων σχέσεων των οικονομικών φαινομένων και γενικά ομαλή εξέλιξη του οικονομικού βίου.

'O Γερμανός Thünen, ó οποίος έγινε γνωστός με τη θεωρία του «Το απομονωμένο Κράτος του Thünen», δεν αποδίδει μεγάλη σημασία στην παραγωγικότητα του εδάφους, αλλά στη θέση του σε σχέση με την αγορά.

ΟΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΕΣ

Οι Σοσιαλιστές δεν περιορίσθηκαν μόνο στην επέμβαση του Κράτους για τη δίκαιη διανομή του Εθνικού εισοδήματος, αλλά προχώρησαν ακόμη περισσότερο. 'Υποστηρίζουν ότι το έδαφος και το κεφάλαιο πρέπει να περιέλθουν στο Κράτος και αυτό να ρυθμίζει την οικογενειακή και οικονο­μική ζωή του ατόμου. Καταργούν συνεπώς παραδοσιακές οικογενειακές αρχές και την ατομική ελευθερία.}